Конституция күні: Ата заңға – 30 жыл
Бүгін Қазақстан Конституциясына 30 жыл толып отыр.
Бұл мереке республика бойынша кеңінен аталып өтеді. Бұған дейін рақымшылық та жарияланды. KYN.KZ тілшісі Sputnik басылымына сілтеме жасай отырып, Қазақстан Ата заңымыздың тарихына қатысты қызықты деректерді ұсынады
Бірінші Конституцияны не үшін өзгертті
Тәуелсіз Қазақстанның ең алғашқы Конституциясы1993 жылдың 28 қаңтарында қабылданған болатын. Оған дейін 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы қолданыста болды.
Егемен елдің Ата заңы қабылданса да, ескі әкімшіл-әміршіл ережелері басым болды. Атап айтқанда, адамның жеке құқығы мен бостандығы, үкімет билігін жүргізу нысандары, демократиялық институттардың қызметі нақты айқындалмаған еді. Содан араға екі жыл салып, 1995 жылдың 30 тамызында жалпыхалықтық референдум негізінде 9 тараудан және 98 баптан тұратын жаңа Конституция қабылданды.
Бүгінде 30 жылдық тарихы бар Қазақстанның Ата заңы әлемдегі ең жас Конституциялардың бірі болып саналады.
Ата заң неше рет өзгерді
Қазақстанның экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тұсында Конституцияға бес рет өзгеріс енгізілген болатын. Мәселен, 2011 жылы қаңтарда парламент депутаттары Назарбаевтың президенттік мерзімін шектемеуге шешім шығарды. Ата заңымызға "бір адам қатарынан екі реттен артық республика президенті болып сайлана алмайды. Бұл шектеу Қазақстанның тұңғыш президентіне – Елбасыға қолданылмайды" деген түзету де енгізілді.
Назарбаевқа "Елбасы" мәртебесі берілгенде оны да Коституцияға жазып қойды. Оған дейін президенттің жас шегін алып тастады. Ал өкілеттілігі 7 жылға дейін ұзартылды. Конституцияға "Тұңғыш президент" анықтамасы да енгізілді. Оған кезектен тыс сайлауды жариялауға өкілеттілік берілді. Осылайша, Қазақстанда суперпрезиденттік басқару формасы қалыптасты. 2022 жылы Қаңтар оқиғасынан кейін Тоқаев осы жүйені өзгертуге кірісті.
Тоқаев қандай өзгерістер енгізді
2022 жылдың 5 маусымында Қазақстанда бүкілхалықтық референдум өтті. Халық Конституцияға енгізілген жаңа өзгерістер үшін дауыс берді. Әсіресе, негізгі заңнан тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың мәртебесі алынып тасталуы қоғамда қызу талқыланды. Атап айтқанда, 91-баптан тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы ретінде тұңғыш президент туралы тұжырым және оның Елбасы (ұлт көшбасшысы) мәртебесі алынды.
Бұдан бөлек енді жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі болады.
Қазақстан суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшті. Президенттің жақын туыстары саяси мемлекеттік қызметші, квазимемлекеттік сектор субъектісі басшылары лауазымдарын атқару құқығынан айырылды. Депутаттарды сайлау жүйесі де өзгерді.
Сондай-ақ елімізде Конституциялық сот құрылып, қазақстандықтар оған өз бетінше жүгіне алады. Өлім жазасына түбегейлі тыйым салынды. Қазақстанда адам құқықтары мен бала құқықтары уәкілдерінен бөлек халықтың осал санаттарының құқықтары мен бизнес омбудсмендер құрылды.
Референдумнан кейін Қазақстанның Ата заңы 9 тараудан және 99 баптан тұрады.
"Ең басты конституциялық өзгеріс осыдан үш жыл бұрын жасалды деп айтсақ, орынды болар. Конституциялық реформаның арқасында еліміздің саяси-құқықтық жүйесі түбегейлі жаңа сипатқа ие болды", - деді Тоқаев Конституцияның 30 жылдығына арналған конференцияда.
Қазіргі Конституцияның негізгі артықшылығы
Қасым-Жомарт Тоқаев Конституцияның 30 жылдығына арналған жиында 2022 жылғы референдумның негізгі нәтижесін ерекше айтты.
"Президенттің жеті жылға бір рет қана сайлануы ел тарихындағы аса маңызды саяси-құқықтық бетбұрыс деп айтуға толық негіз бар. Себебі мұндай жағдай Қазақстанда бұрын-соңды болған емес", - деді Тоқаев.
Оның айтуынша, елімізде биліктің бірегей үлгісі пайда болды, яғни, мемлекеттік басқару жүйесі жаңа қағидаға сай жұмыс істей бастады, сол арқылы мемлекеттегі саяси үдерістер әлдеқайда түсінікті, болжамды, айқын бола түсті.
"Нақты айтқанда, президенттің жақын туыстарына билік жүйесінде лауазымды қызмет атқаруға тыйым салынды. Биліктегі отбасылық принципке тосқауыл қойылды. Бұл да өте қажетті қадам болды", - деді президент.