Қазақстанда әлемнің басқа дамушы және дамыған мемлекеттерімен салыстырғанда 5-14 жас аралығындағы балалар мен 15-24-тегі жастар арасында суицид деңгейінің жоғары екенін көрсетеді. Осыған байланысты суицидтің себебі мен оның алдын алу негізінде KYN.KZ ақпарат агенттігі Н.Назарбаев атындағы университеттің психолог маманы Сымбат Әбдірахмановамен сұхбат жүргізді.

• Сымбат ханым, қазіргі кезде жасөспірімдер арасында суицидтің көбейіп кетуінің басты себебі не?
• Жасөспірімдер арасындағы суицидтің көбеюі — жеке адамның психологиялық күйзелісінен бөлек, бүкіл қоғамдағы психоәлеуметтік өзгерістердің айнасы. Қазіргі әлемде жастарға тек емдік немесе кеңес беру көмегі емес, сонымен қатар эмоциялық қолдау мәдениеті, тыңдай білетін және қабылдайтын орта қажет.

1.Эмоциялық осалдық пен мазасыздықтың артуы.
Зерттеулер көрсеткендей, 2010 жылдардан бастап жасөспірімдер арасында мазасыздық, депрессия және эмоционалды тұрақсыздық күрт өсті. Бұған созылмалы стресс, ақпараттың шамадан тыс көп болуы, демалыстың жетіспеуі және ата-ана немесе ересектермен жылы эмоционалды байланыстың әлсіреуі әсер етеді. Жасөспірімдердің миы әлеуметтік қысым мен сынға өте сезімтал, сондықтан ұсақ келеңсіздіктер де терең уайым тудыра алады.

2. Цифрлық орта мен әлеуметтік желілердің ықпалы.
Қазіргі жасөспірімдердің өмірі онлайн кеңістікте өтеді. Зерттеулерге сүйенсек, әлеуметтік желілерде көп уақыт өткізу (күніне 3–4 сағаттан артық) депрессиялық белгілер мен өзін төмен бағалауға әкеледі. Әлеуметтік желілердегі «идеал өмір» бейнесі жасөспірімдерді үнемі өзге адамдармен салыстыруға итермелейді, ал бұл өз құндылығына сенімсіздік тудырады. Кейбір онлайн-контенттер тіпті өзіне зиян келтіруді қалыпты құбылыс ретінде көрсете алады.

3. Әлеуметтік байланыстардың әлсіреуі.
Көптеген елдердегі зерттеулер көрсеткендей, соңғы 20 жылда жасөспірімдердің жалғыздық сезімі 30%-ға артқан. Достармен тікелей қарым-қатынастың азаюы, отбасымен сапалы сөйлесудің сиреуі эмоционалды қолдаудың жетіспеушілігіне әкеледі.

4. Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістер.
Бүгінгі жасөспірімдер жетістікке жету қысымын, болашаққа деген белгісіздікті және қоғамның жоғары талаптарын қатты сезінеді. Кей елдерде (мысалы, Оңтүстік Корея, АҚШ, Финляндия) перфекционизм мен бәсекелестік деңгейі суицидтік ойлардың артуына ықпал етеді.

5. COVID-19 пандемиясының салдары.
2023 жылғы JAMA Network Open жариялаған мета-талдау нәтижесі бойынша, пандемиядан кейін жасөспірімдер арасындағы депрессия деңгейі екі есеге, ал мазасыздық деңгейі 1,5 есеге өскен. Оқшаулану, тұрақсыздық және әлеуметтік қолдаудың азаюы бұл үрдісті күшейтті.

– Қай жастағы балалар мен жасөспірімдер суицидке бейім келеді?

– Зерттеулерге сүйенсек, суицидтік ойлар мен мінез-құлықтың дамуында жас ерекшелігі өте маңызды рөл атқарады. Психологтар мен психиатрлар бұл бейімділіктің көтерілу кезеңін ерте жасөспірімдік (12–14 жас) және орта жасөспірімдік (15–18 жас) кезеңдеріне жатқызады.

 12–14 жас аралығы — алғашқы дағдарыс кезеңі.
Бұл жаста балалар балалықтан жасөспірімдікке өтеді. Дене өзгерістері, гормондық теңсіздік, өз бейнесіне сенімсіздік пен қатарластардың пікіріне тәуелділік артады. Осы кезде эмоцияларды реттеу дағдысы әлі қалыптаспағандықтан, сын немесе түсінбеушілік ауыр қабылданады. Егер бұл кезеңде баланың отбасында жылы қарым-қатынас пен қолдау жеткіліксіз болса, ол өзін жалғыз және қажетсіз сезіне бастайды.

15–18 жас аралығы — өмірлік мағыналар мен болашақ туралы дағдарыс.
Бұл жаста жасөспірімдер «мен кіммін?», «өмірімнің мәні неде?», «болашағым қандай?» деген сұрақтарға жауап іздей бастайды. Академиялық қысым, болашаққа деген қорқыныш, қарым-қатынастағы сәтсіздіктер немесе өзіне деген сенімсіздік — осы кезеңде суицидтік ойлардың жиі пайда болуына әсер етеді. Суицидке бейімділік белгілі бір жастағы биологиялық және психологиялық өзгерістермен қатар, эмоциялық қолдаудың болмауымен күшейеді. Сондықтан 12–18 жас аралығында балалармен ашық сөйлесу, сенімді қарым-қатынас орнату және мектеп пен ата-ана тарапынан жүйелі психологиялық қолдау көрсету суицидтің алдын алудағы ең маңызды факторлардың бірі.

– Интернет пен әлеуметтік желілердің әсері қандай?

• Қазіргі жасөспірімдердің өмірі интернет пен әлеуметтік желілермен тығыз байланысты. Бұл кеңістік өзара қарым-қатынас, өзін көрсету және ақпарат алу мүмкіндігін береді. Бірақ зерттеулер көрсеткендей, әлеуметтік желілердің шамадан тыс пайдаланылуы жасөспірімдердің психикалық денсаулығына теріс әсер етуі мүмкін. Жасөспірімдер интернетте үнемі «жетістік» пен «идеал өмір» бейнелерін көреді. Бұл олардың өз өміріне көңіл толмаушылық пен «мен басқалардан кеммін» деген ойды қалыптастыруы мүмкін. Сонымен қатар, интернет арқылы қорлау, мазақ ету жиі кездеседі. Кибербуллинг эмоционалды жарақат қалдырып, күйзеліс пен жалғыздық сезімін күшейтеді. Кейбір онлайн-платформалар суицид немесе өзіне зиян келтіру тақырыптарын романтикаландырып көрсетуі мүмкін. Бұл әсіресе психологиялық тұрғыдан әлсіз, күйзелісте жүрген жастар үшін қауіпті. Сонымен қатар интернетте психологиялық көмек, өз-өзіңді дамыту және қолдау алу мүмкіндігі де бар. Егер дұрыс бағыт берілсе, цифрлық орта жастардың психикалық сауаттылығын арттыру құралы бола алады.